Μαρίκα Λάμπρου: Η μακροημέρευση της οικογενειακής επιχείρησης

Η έγνοια για τη μακροημέρευσή τους μοιάζει να αποτέλεσε το κίνητρο ώστε η Μαρίκα Λάμπρου να γράψει το βιβλίο Μυστικά επιτυχίας για οικογενειακές επιχειρήσεις στη νέα εποχή (εκδ. Πατάκη), που πραγματικά απουσίαζε ως ενότητα από την ελληνική βιβλιογραφία. Καθώς βέβαια και το αναδείξει το ζήτημα της διαδοχής ως αγκάθι και συνάμα κλειδί της επιβίωσής τους.

Η αμείλικτη αλήθεια των αριθμών μαρτυρά τη σημασία της έρευνάς της: Στην Ελλάδα οκτώ στις δέκα επιχειρήσεις παραμένουν οικογενειακές και συνεισφέρουν περίπου τα δύο τρίτα του εγχώριου ΑΕΠ. Στην Ευρώπη υπάρχουν περισσότερες από δέκα τέσσερις εκατομμύρια οικογενειακές επιχειρήσεις που συμβάλλουν στο 50% του ΑΕΠ. Σε παγκόσμιο επίπεδο, μόνο το 30% των επιχειρήσεων δίνει το γάντι της διαδοχής στη δεύτερη γενιά, το 13% στην τρίτη γενιά και το 3% στις επόμενες.

Δεν πρόκειται όμως για στεγνό εγχειρίδιο με νούμερα και ευρήματα. Το υλικό της Μαρίκας Λάμπρου προέρχεται από την αξιέπαινη εμπειρία της σε σημαντικές ελληνικές και πολυεθνικές επιχειρήσεις και στην κορυφή της πυραμίδας ως CEO. Καταρχήν ανασύρει μνήμες από τη δική της μικρή, πατρική επιχείρηση και όλο το ζωντανό περιβάλλον γύρω από αυτήν. Ο πατέρας και η μητέρα της μεταλαμπάδευσαν μέσα της την αξία της τιμιότητας, του κόπου και της αλληλεγγύης όπως σημειώνει.

Επιπλέον, στηρίζει τα στοιχεία της σε αληθινά γεγονότα και συζητήσεις με ανθρώπους που «μετάλαβαν της κοινωνίας» των οικογενειακών επιχειρήσεων. Σε κάθε κεφάλαιο αναφέρεται σε συγκεκριμένο περιστατικό με πρωταγωνιστές τα μέλη κάποιας οικογένειας. Στο τέλος παρουσίαζει τα επιμύθια της ιστορίας. Απομυθοποιεί πρακτικές που έχουν έως τώρα θεωρηθεί πανάκεια. Το βιβλίο της μοιάζει τελεικά με συναρπαστικό αφήγημα «οικιακής οικονομίας». Αναδεικνύει τη θεατρικότητα της ελληνικής οικογενειακής επιχείρησης χωρίς επουδενί να χάνει την επιστημονική εγκυρότητά του.

Εκτός λοιπόν από άτυπος οδηγός «για επιχειρηματίες και στελέχη που δεν εφησυχάζουν», το βιβλίο της στοιχειωθετεί πλαγίως μία άτυπη ακτινογραφία της ελληνικής κοινωνίας τα τελευταία πενήντα χρόνια με όλες τις θαυμαστές αναλαμπές και τις χρόνιες παθογένειές της.

Οι νικητές της κρίσης

Η ανωριμότητά της αποδεικνύεται και πάλι από την απουσία του μέσου όρου και την έλλειψη ψυχραιμίας. Μέσα στην ορμητικότητά τους οι Έλληνες αμελούν την προσταγή των αρχαίων ημών προγόνων «παν μέτρον άριστον». Αντί να ριζώνουν τις επιχειρήσεις του σε γερά θεμέλια, με ενδελεχή οργανωτικότητα και εμπνευσμένη στρατηγική, προτιμούν τα βραχύβια πυροτεχνήματα. Δεν προχωρούν με επιχειρηματικό πνεύμα, εταιρική διακυβέρνηση, διακράτηση ταλέντων. Το συναίσθημα επικρατεί της λογικής.

Στις οικογενειακές επιχειρήσεις παρατηρείται «περισσότερη ανοχή και λιγότερη αντικειμενικότητα (…) περισσότερο πάθος και λιγότερο αυστηρή οργάνωση, περισσότερη ανθρώπινη ζεστασιά και λιγότερη αξιοκρατία (…) περισσότερη παράδοση και λιγότερος εκσυγχρονισμός (…) περισσότερη εσωστρέφεια και λιγότερη εξωστρέφεια», σημειώνει η Μαρίκα Λάμπρου.

Ωστόσο, ουδέν κακόν αμιγές καλού: Το πάθος, ο ενθουσιασμός, η αλληλεγγύη της τελευταίας στιγμής μπορούν να υπερκεράσουν τις αδυναμίες που προκύπτουν από την απουσία στιβαρής και σύγχρονης οργανωτικής δομής. Ωθούν τις οικογενειακές επιχειρήσεις να κινηθούν με την απαιτούμενη προσαρμοστικότητα στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη, ψηφιακή εποχή.

Στη δεκαετή κρίση των μνημονίων 2010-2019 αυτό τις έσωσε. Οι ελληνικές επιχειρήσεις αποδείχθηκαν αρκετά ανθεκτικές εφαρμόζοντας χρηστή ή συντηρητική διαχείρηση. Μακροπρόθεσμα πλάνα μπήκαν στο συρτάρι, οι προτεραιότητες σχεδιάζονταν με χρονικό ορίζοντα ημέρας ή εβδομάδας. Άλλες πάλι επιβίωσαν επιεδή κινήθηκαν με εμπνευσμένη ευελιξία, «γενναιότητα και ανοιχτό μυαλό». Δέχτηκαν τον ψηφιακό μετασχηματισμό και συνέχισαν να προσελκύουν ταλέντα όταν άλλοι «βούλωναν τρύπες που οι ιδιοι είχαν ανοίξει».

Παρομοίως συμβαίνει και με τα προβλήματα που απορρέουν από την υγειονομική κρίση. Βρίσκονται μπροστά από τις εξελίξεις αξιοποιώντας τις βασικές αξίες της οικογενειακής επιχειρηματικότητας: Αλληλεγγύη, συνοχή, προσαρμοστικότητα, συνεχή διάθεση για δημιουργία, ισχυρές ανθρώπινες σχέσεις με πελάτες, προμηθευτές και συνεργάτες, νοιάξιμο για τους εργαζομένους. Μπορούν όμως να διατηρήσουν αυτές τις ιδιότητες σε βάθος χρόνου;

Αξίες: Αλληλεγγύη, Δημοκρατικότητα, Ισότητα
Το «καθαρό κούτελο» της τίμιας επιχειρηματικότητας παραμένει διακριτικό στοιχείο της ελληνικής πραγματικότητας και διαχρονικά παίζει κρίσιμο ρόλο στην επιβίωσή στη μακροημέρευσή τους. «Οι ηθικοί επιχειρηματίες δεν είναι απλώς καλοί άνθρωποι», διαπιστώνει η Μαρίκα Λάμπρου. «Έχει πλέον αποδειχθεί ότι η ηθική επιχειρηματικότητα απέναντι στον πελάτη, τον προμηθευτή, τον συνεργάτη, τον εργαζόμενο αποφέρει σημαντικά οφέλη μεσο-μακροπρόθεσμα παρόλο που βραχυπρόθεσμα φαίνεται να επιβαρύνει, έστω και ελάχιστα, την επιχείρηση».

Η πορεία σε οποιαδήποτε οικογενειακή επιχείρηση προσιδιάζει τα εξελικτικά στάδια και την ωρίμανση ενός ανθρώπου: Στην αρχή γεμάτος όραμα και δράση. Ύστερα απότομα, καθιζάνει. Και απεμπολεί οποιαδήποτε τακτική που ενέχει ρίσκο. Το οποίο όμως σε λελογισμένες πάντα δόσεις, παραμένει συστατικό στοιχείο της διόγκωσής της. Πώς αλλιώς να ξεχωρίσει στη ραγδαία αναπτυσσόμενη και αλληλένδετη, παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα; «Αυτός που μένει κολλημένος στα παλιά κινδυνεύει με ξαφνικό θάνατο».

Άλλη μια φορά έρχονται στο προσκήνιο οι «μαλακές», άυλες ιδιότητες: Η εμπιστοσύνη που εμπνέει αλλά και διεκδικεί ο κάθε ηγέτης. «Αλλαγή προερχόμενη από την κορυφή χωρίς την υποστήριξη της βάσης δεν ευδοκιμεί ποτέ», υπογραμμίζει και η Μαρίκα Λάμπρου. Ο ηγέτης δεν αυθαιρετεί, δεν κομπάζει, ακούει.

Ωστόσο, οι οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ελλάδα αγαπούν το μοντέλο top down, με τις αποφάσεις να λαμβάνονται από την κορυφή της πυραμίδας και όχι μέσα από ένα σύστημα δύο κατευθύνσεων όπου η ροή των αποφάσεων επηρεάζεται από όλες τις πλευρές, ακριβώς όπως σε συμβαίνει σε μία σκακιέρα. Η μοναξιά του ηγέτη αναλύεται ενδελεχώς.

Ο εγωισμός της έλληνα πατριάρχη θα τον κρατήσει άραγε κλειστό προς άλλες απαραίτητες αλλαγές; Διαφάνεια, διασφάλιση ποιότητας και ασφάλειας προϊόντων, σεβασμός του καταναλωτή, σεβασμός του πλανήτη μεταξύ άλλων, παρεξηγούνται ως φιλανθρωπία. Έτσι, επισκιάζεται το γεγονός ότι αποτελούν παραμέτρους αξιολόγησης κάθε επιχειρηματικής προσπάθειας. Ορισμένες θα αναδείξουν τους πιο ανθεκτικούς παίχτες της επόμενης δεκαετίας.

Η παράδοση του pater familias συνοδεύεται από μία ακόμη στρέβλωση: Ότι οι γυναίκες (συζύγους, κόρες, αδελφές, μητέρες) καλύτερα να παραμένουν εκτός μαχητικού πεδίου. Φυσικός τους χώρος παραμένει ο οίκος. Στις περισσότερες επιφυλάσσεται μία «άφωνη» θέση στο διοικητικό συμβούλιο τύπου «τιμής ένεκεν». Οι δυναμικές γυναίκες απωθούν.

Ωστόσο, στις ελάχιστες περιπτώσεις που τους έχει δοθεί ενεργός ρόλος «απαντάται μια άλλης ποιότητας, λογικής και κουλτούρας οικογενειακή επιχείρηση: πιο διαφανής, πιο συνεργατική, πιο ανοιχτή σε αλλαγές, πιο μαχητική, πιο ανθρώπινη, πιο ευαίσθητη, πιο ανθρώπινη, πιο δίκαιη». Οι δεξιότητες (skills) του 21ου αιώνα.

Ποιος θα πάρει το δαχτυλίδι

Η στιγμή της διαδοχής προκαλεί αναταράξεις και έντονες τριβές στον πυρήνα της οικογένειας και της επιχείρησης. Διαταράσσει οικογενειακές ισορροπίες, αναδεικνύει προσωπικές προτιμήσεις, κρύβει εμμονές και υποσυνείδητες ή όχι ματαιοδοξίες.

Η Μαρίκα Λάμπρου εισάγει ένα καινούργιο στοιχείο στη συζήτηση γύρω από τη διαδοχή (και το ιδανικό μοντέλο διοίκησης). Την αποσυνδέει ουσιαστικά από τα στερεότυπα που σχετίζονται με την κάθε γενιά. «Η δεύτερη γενιά δεν είναι αναγκαστικά καλύτερη από την πρώτη σε μια οικογενειακή επιχείρηση. Παίζουν και τα τρία σενάρια (καλύτερη, χειρότερη, αδιάφορη)», διαπιστώνει.

Στις οικογενειακές επιχειρήσεις απαιτείται συνεργασία περισσότερο από όσο στις υπόλοιπες εταιρίες. Απαιτούνται λεπτοί χειρισμοί, ειλικρινείς συζητήσεις και λήψη αποφάσεων με αντικειμενικά κριτήρια που δίνουν προτεραιότητα στην πρόοδο της επιχείρησης έναντι της ειρηνικής συνοχής της οικογένεια. Πόσο θα αγκαλιάσει την ανάπτυξη στο οικοσύστημα του, που «προϋποθέτει συμμαχίες και συνέργειες βασισμένες στο αμοιβαίο σεβασμό και στο αμοιβαίο όφελος»;

Το αίμα νερό δεν γίνεται

Το αίτημα για ειλικρινή διάλογο δεν αφορά μόνο τον κλειστό οικογενειακό κύκλο. Η διατήρηση της μετοχικής σύνθεσης εντός της οικογένειας μοιάζει με το «ιερό Δισκοπότηρο» για πολλές οικογενειακές επιχειρήσεις. Εκλαμβάνεται ψυχολογικά ως ήττα ή ιλιγγιώδης απώλεια ελέγχου. Αυτά τα συναισθήματα διογκώνονται όσο πιο μακριά βρίσκεται κανείς από τις διεθνείς οικονομικές εξελίξεις. Ωστόσο, η είσοδος στο χρηματιστήριο ή η προσέλκυση στρατηγικού επενδυτή απλώς υποδεικνύει μία απαρασάλευτη αλήθεια: «η επιχείρηση είναι πάντα μεγαλύτερη από την οικογένεια».

Η εταιρική διακυβέρνηση δεν αποτελεί είδος πολυτελείας και δεν σχετίζεται με την ευγένεια ή την καλοσύνη αλλά το μοναδικό ίσως σωσίβιο απέναντι σε ανεπάρκειες των διοικούντων. Προϋποθέτει όμως συζήτηση, αμφισβήτηση, σεβασμό διαφορετικών απόψεων. Και την απάληψη μίας παλιάς παρανόησης: Ότι η επιχείρηση συνιστά ένα μικρό κύκλο που βρίσκεται μέσα στον μεγάλο κύκλο της οικογένειας ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για δύο κύκλους «που εφάπτονται σε κάποιο σημείο με τον κύκλο της επιχείρησης να είναι εμφανώς μεγαλύτερος από της οικογένειες».

Για την κερδοφόρα πλοήγηση μέσα στο οικοσύστημα και το μέλλον της ίδιας της οικογένειας, «οι επιχειρηματίες με όραμα αφήνουν τις επιχειρήσεις που με κόπο και όνειρα έστησαν, να βγάλουν φτερά, σαν άλλα πουλιά, και να πετάξουν ελεύθερες από τα δεσμά της στενής οικογένειας στον ανοιχτό επιχειρηματικό ορίζοντα γνωρίζοντας ότι οι ίδιοι και η οικογένεια δεν θα πάψουν ποτέ να είναι η φωλιά στην οποία θα γυρνούν πάντα τα οφέλη».