Ιδιώτες και πολεοδομία: Αιώνιος έρωτας. Στο βιβλίο Ο ρόλος των δωρεών στην ανάπτυξη της Αθήνας (εκδ. Σάκκουλα, 2020), η Έλλη Παπακωνσταντίνου Παπαδοπούλου πλαγιοκοπεί τα οικονομικά παρασκήνια πίσω από την ανοικοδόμηση της πρωτεύουσας.
Μια περιπέτεια με πάθη, θριάμβους και απώλειες… Υπάρχουν ακόμη οι εξαιρετικοί ευεργέτες της νεοκλασικής Αθήνας, του μεσοπολέμου και της μεταπολεμικής περιόδου;
Η φυσιογνωμία του κέντρου θεμελιώθηκε από τον ευεργετισμό σπουδαίων ευπατρίδων. Χαρακτηριστική περίπτωση η λεγόμενη νεοκλασική τριλογία της Πανεπιστημίου:
Το παλιό κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης από τους αδελφούς Βαλλιάνου, από τη μεγάλη ναυτιλιακή οικογένεια (σήμερα το Βαλλιάνειο κτίριο φιλοξενεί πλούσιο αρχείο εφημερίδων μετά τη μεταγκατάσταση της Βιβλιοθήκης στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος το 2017). Η Ακαδημία Αθηνών από τη δωρεά του Σίμωνος Σίνα. Τα Προπύλαια από τον Αντώνη Παπαδάκη.
Το βιβλίο της πάντως αφορά τις σύγχρονες δωρεές, δεν αποτελεί σκέτη αναφορά στους ιστορικούς ευεργέτες της πόλης.
Επικεντρώνεται στις δωρεές που πραγματοποιήθηκαν στην πόλη τα τελευταία δέκα χρόνια από το 2007 ως το 2017. Εποπτεύει το τοπίο πριν την κρίση, προχωράει την αποκορύφωσή της και φτάνει προς το τέλος της…
Το φαινόμενο των δωρεών αυτής της περιόδου δεν σχετίζονται μόνο με την οικονομική ή την προσφυγική κρίση και την «επούλωση έκτακτων ή οξυμένων αναγκών», όπως σημειώνει η συγγραφέας.
Στη συνεργασία ανάμεσα στο δήμο της πόλης και τους δωρητές «γίνονται όλο και πιο συχνές οι σύνθετες και μακροπρόθεσμες στοχεύσεις για την πόλη με συνέπεια την ενίσχυση της επίδρασης των δωρεών στις στρατηγικές και πολιτικές για την ανάπτυξη της Αθήνας».
Αλλά δεν πρόκειται για τοπικό η ελληνικό φαινόμενο. Ακόμη και πόλεις που ανήκουν στον αναπτυγμένο κόσμο, αδυνατούν να αντιμετωπίσουν κοινωνικές ανάγκες με δημόσιους πόρους, με συνέπεια να δημιουργείται έδαφος για τη σύγχρονη φιλανθρωπία, όπως παρατηρεί η Έλλη Παπακωνσταντίνου Παπαδαπούλου.
Όταν ο δημόσιος τομέας εν γένει αδυνατεί να ανταποκριθεί, δημιουργείται χώρος για να δράσει ο ιδιωτικός τομέας. Μόλις αναλαμβάνουν οι ιδιώτες προκύπτουν θετικά αποτελέσματα. Αλλά και κάποια καίρια ερωτήματα…
Η ενδελεχής μελέτη της συγγραφέως προσεγγίζει το αντικείμενο μέσα από τις θεσμικές, οικονομικές και νομοθετικές του παραμέτρους. Πρωτότυπο βιβλίο αναφοράς για έναν τομέα που ειδικά στο χαοτικό πλέγμα σχέσεων της Ελλάδας μπορεί να αποδειχθεί ιδιαιτέρως χρήσιμο.
Η κεντρική ιδέα
Όλες οι δωρεές κατά τεκμήριο εκλαμβάνονται καταρχήν με θετικό τρόπο από τον δωρεοδόχο, εφόσον βέβαια τηρούν το νόμο και δεν προσβάλλουν τα χρηστά ήθη.
Δωρεά στην πολεοδόμηση αποτελεί κάθε προσφορά από ιδιώτη προς κάποιο Δήμο ή εν γένει στην Πολιτεία ανεξαρτήτως κλίμακάς της: Από μία απλή κατασκευή έως μία πιο σύνθετη πολεοδομική παρέμβαση.
Υπάρχουν δωρεές από πρόσωπα και δωρεές από ιδρύματα… Οι ατομικές δωρεές ξεκινούν επί παραδείγματι από 500 ευρώ και φτάνουν όσο πάει ανάλογα με το βάθος της τσέπης του καθενός.
Γίνεται όμως οικονομική αποτίμηση κάθε προσφοράς; Όταν το Ίδρυμα Νιάρχος δίνει 10.000.000, πώς αποτιμάται το βάρος της δωρεάς στην πόλη και στην κοινωνία σε σχέση με όσα δαπανάει ο εκάστοτε δήμος;
Η προσέλκυση και η αποδοχή δωρεών σε κάθε Δήμο παραμένει σύνθετη διαδικασία. Προϋποθέτει την αγαστή συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων, με σκοπό τη βελτιστοποίηση της πρότασης μέχρι την υλοποίησή της.
Η αποδοχή της δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητη και ούτε να λειτουργεί ως λύση ανάγκης. Πρέπει να εντάσσεται στο πλαίσιο μακροπρόθεσμου χωρικού σχεδιασμού ως σημαντική παράμετρος.
Τι συμβαίνει όμως στην πραγματικότητα; Δεν υπάρχει εύκολη ή γενική απάντηση. Η αστική ανάπτυξη παραμένει ένα εξαιρετικά σύνθετο αντικείμενο.
Στον κεντρικό πυρήνα του βιβλίου της, η Έλλη Παπακωνσταντίνου Παπαδοπούλου αναρωτιέται μέσα από ποια κανάλια οι δωρεές γίνεται να συμβάλλουν αποφασιστικά σε χωρικό σχεδιασμό πιο ορθολογικό και βιώσιμο.
Επικεντρώνεται στις ιδιωτικές προσφορές για τη διαμόρφωση του οικιστικού ιστού της Αθήνας, στην ανάπτυξη δράσεων εταιρικής κοινωνικής ευθύνης και στο πώς αλληλεπιδρούν σε σχέση με το περιβάλλον και τον πολιτισμό.
Πρόκειται για μετεξέλιξη της διδακτορικής διατριβής της Έλλης Παπακωνσταντίνου Παπαδοπούλου στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο, σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, τομέας Πολεοδομίας Χωροταξίας την οποία υπέβαλε το 2019.
Εξάλλου την επίβλεψή της είχε ο καθηγητής ΕΜΠ και δικηγόρος Δημήτρης Μέλισσας που σημειώνει ότι το βιβλίο αυτό «σε καθένα που θέλει να γνωρίζει την άμεση και έμμεση επιρροή των δωρεών – χορηγιών, κατά το χρονικό διάστημα 2007-2017…. έτσι ώστε να μπορεί να συγκρίνει τις μέχρι τώρα προτάσεις, να αποτιμά τα λάθη ή τις χαμένες ευκαιρίες».
Έτσι, η συγγραφέας δεν υποκύπτει στην τυπική λύση της κριτικής (σύμφωνα με τη λογική της εύκολης καταγγελτικής δημοσιογραφίας). Θεμελιώνει τις απόψεις της επιστημονικά.
Άλλωστε, η Έλλη Παπακωνσταντίνου Παπαδοπούλου, εργάζεται στο Τμήμα Όρων Δόμησης του Δήμου Αθηναίων.
Έχει στην ευθύνη της τις εξής αρμοδιότητες, μεταξύ άλλων: Τον έλεγχο τοπογραφικών διαγραμμάτων για την έκδοση οικοδομικών αδειών όσον αφορά στην ορθότητά τους ως προς το εγκεκριμένο σχέδιο.
Την εφαρμογή του εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, τους όρους και περιορισμούς δόμησης και τις προδιαγραφές συντάξεώς του. Επίσης χορηγεί βεβαιώσεις χρήσης γης, όρων δόμησης, διατηρητέων κτιρίων…
Παγκόσμιες ισχυρές διεργασίες
Εστιάζοντας στη δεκαετία 200-2017, η συγγραφέας ιχνηλατεί πώς απορροφήθηκαν οι διάφορες δωρεές. Και πώς εξελίχθηκαν ανάλογα με τον εκάστοτε δήμαρχο. Επιπλέον, πρόκειται για περίοδο με σημαντικές διεθνείς αποφάσεις, όπως η Διάσκεψη Παρισιού για το Κλίμα και οι αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον αστικό χώρο.
Πέρα από το θεωρητικό πλαίσιο, η Έλλη Παπακωνσταντίνου Παπαδοπούλου εξετάζει όχι μόνο τις τυπικές δωρεές από τους βαθύπλουτους ευεργέτες αλλά και τις μικρές προσφορές. Εκείνες που προέρχονται από τους ίδιους τους πολίτες μέσω civic crowdfunding.
Τρίτον, ανατρέχει σε παροχές που σχετίζονται με διεθνείς φορείς και εταιρίες που αποφασίζουν να υποστηρίξουν τομείς ανάπτυξης διαφόρων πόλεων (φερ’ ειπείν στην περιβαλλοντική πολιτική τους).
Για να φωτίσει τις διάφορες νομοτεχνικές και οικονομικές πτυχώσεις της πολύπλοκης αυτής διαδικασίας παίρνει το παράδειγμα τεσσάρων μεγάλων πόλεων.
Το πρωτοποριακό Λονδίνο για τις πρωτοβουλίες των πολιτών και το crowdfunding. Το Τορόντο για τη διαχρονική πολιτική δωρεών του και το αποτύπωμά της στον αστικό ιστό σε βάθος χρόνου. Το Ντιτρόιτ για το σχέδιο ανάκακαμψής του από μεγάλους δωρητές. Τη Ρώμη για τα μνημεία της.
Για την ανάλυση της φυσιογνωμίας των δωρεών στην πόλη αναζήτησε ερμηνείες όχι αποκλειστικά στα όρια της πρωτεύουσας ή της χώρας καθώς σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης «οι εξελίξεις στο τοπικό επίπεδο επηρεάζονται και από ισχυρές παγκόσμιες διεργασίες».
Ένα φαινόμενο που παρατηρείται στον δυτικό κόσμο: Ενώ τα κράτη ακόμη και των πλούσιων χωρών συσσωρεύουν χρέη, το ιδιωτικό κεφάλαιο αυξάνεται. Ταυτόχρονα, διατηρείται η ισχυρή συγκέντρωση που ανέκαθεν χαρακτήριζε την κατανομή των περιουσιών.
Δεύτερον, οι πόλεις αποδεικνύονται «κρίσιμοι κόμβοι» στα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα που αναζητούν ευκαιρίες πέρα από τα εθνικά σύνορα.
Τρίτον, οι μεγιστάνες φιλάνθρωποι μέσω κοινωφελών ιδρυμάτων στρέφουν το ενδιαφέρον τους στις πόλεις αναγνωρίζονται ως εταίροι στο σχεδιασμό δημόσιων αναπτυξιακών πολιτικών σε παγκόσμιο επίπεδο.
Κάθε ιδιωτική πρωτοβουλία για δωρεά αποτελεί ξεχωριστή πρόκληση. Με ποιο τρόπο θα ενταχτεί στην πόλη ώστε να εξελιχθεί σε θετική προοπτική; Μήπως η αποδοχή της θα καταστήσει την πόλη όμηρο επιλογών που δεν σχετίζονται με τις δικές της ανάγκες; Τι κενά υπάρχουν; Πώς θα καλυφθούν με δωρεές διαφόρων μορφών; Πού χαράσσονται τα όρια που χρειάζεται να διέπουν τις σχέσεις ανάμεσα στον ιδιωτικό και τον δημόσιο φορέα; Πώς προσδιορίζονται οι αμοιβαίες υποχρεώσεις;
Όμως το πόσο έχει αλλάξει μέσα στο χρόνο η φύση των δωρεών αποτυπώνεται ξεκάθαρα στο βιβλίο της Παπακωνσταντίνου – Παπαδοπούλου.
Δεν υπάρχει σύγκριση με τον ευεργετισμούς του παρελθόντος και τις ιστορικές φιλανθρωπίες: Ο ευεργετισμός ενός ανθρώπου με καταγωγή, που θέλει να προικίσει τη γενέτειρά του τείνει να εκλείψει.
Σήμερα κυριαρχούν τα διεθνή ιδρύματα, global funds, οι ΜΚΟ, οι επιχειρήσεις με κοινωνική ευθύνη. Καμία προσωπική, συναισθηματική σχέση δεν διακρίνεται ανάμεσα στον ευεργέτη και το δωρεοδόχο.
Το φαινόμενο των σύγχρονων φιλανθρωπιών παραμένει «δυναμικό και εξελισσόμενο». Επηρεάζεται από μεταβολές στους ίδιους τους πρωταγωνιστές.
Η ειδικός καταλήγει το βιβλίο της με διάφορες πρακτικές προτάσεις και ιδέες όσον αφορά διάφορους τομείς της πόλης όταν αυτοί αναπτύσσουν πολιτικές δωρεών. Η αντοχή στο χρόνο και η μακροσκοπική ολότητα του σχεδιασμού τους παραμένει το ζητούμενο. Και ακόμη περισσότερο, φευ, ένα όραμα για τις πόλεις του μέλλοντος.
Πληροφορίες
Ο ρόλος των δωρεών στην ανάπτυξη της Αθήνα
Εκδόσεις Σάκκουλα
Αθήνα – Θεσσαλονίκη
2020
σελ 475
Διαβάστε επίσης:
Η Έλενα Ακρίτα αποκαλύπτεται: «Θα μπορούσα να είχα γίνει κάτι πιο σπουδαίο»
Η Μαριάννα Βαρδινογιάννη εκ βαθέων: «Θα αγωνιστώ για την επόμενη ημέρα»
Η περφόρμανς της Αργυρώς Χιώτη στο ΕΜΣΤ
Ακολουθήστε το Portraits στο Google News για την πιο ξεχωριστή ενημέρωση