Η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου θεωρείται άνθρωπος κλειδί για τους συλλέκτες της ελληνικής τέχνης, τόσο στο Λονδίνο όσο και στην Αθήνα όπου μέσω της εταιρείας εικαστικών συμβούλων Art Expertise (την οποία ίδρυσε άρτι αφιχθείσα από το Λονδίνο και τη θητεία της στον Christie’s) διευθύνει τις ελληνικές δημοπρασίες του μεγάλου βρετανικού οίκου Bonhams.
Eίχε από νωρίς ετοιμάσει την λεγόμενη Greek Sale για τον Βonhams που θα λάμβανε χώρα στο Λονδίνο. Όπως πάντα, πριν από τη δημοπρασία τα επίμαχα έργα θα παρουσιάζονταν σε τριήμερη έκθεση στην Αθήνα. Όλα όμως ανατράπηκαν και η διεξαγωγή της καθιερωμένης δημοπρασίας θα πραγματοποιηθεί διαδικτυακά με live bidding στο Λονδίνο με την παρουσία δημοπράτη κεκλεισμένων των θηρών.
Τα έργα μπορεί κανείς να τα εξετάσει από κοντά κατόπιν συνεννόησης για ραντεβού στο γραφείο της Art Expertise (www.artexpertise.gr).
Η γνώμη της πάντα βαραίνει σχετικά με τις τάσεις της αγοράς για το σύνολο της ελληνικής τέχνης.
«Το στοιχείο που με ιντριγκάρει παραμένει η ανακάλυψη χαμένων ή αφανών έργων και ύστερα η δημόσια έκθεση και προβολή τους σε ένα ευρύ κοινό φιλότεχνων πριν καταλήξουν σε κάποια νέα συλλογή», διευκρινίζει η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου ως διευθύντρια της Art Expertise που λειτουργεί ως αντιπρόσωπος του οίκου Bonhams στην Ελλάδα.
Ως συστηματική ερευνήτρια της ελληνικής αγοράς ανακαλύπτει τα έργα και ύστερα από σχολαστική μελέτη τους, προσδιορίζει για το καθένα την αρχική τιμή εκτίμησης προτού τα παραδόσει στο τελικό σφυρί του Bonhams.
Με απαρασάλευτη διακριτικότητα και αξιοπιστία, έχει εξασφαλίσει την εμπιστοσύνη του συλλεκτικού κοινού δίνοντάς της τελικά πρόσβαση στην (οικονομική αλλά και συναισθηματική) περιουσία του. Ταυτόχρονα εδώ και δέκα οχτώ χρόνια ο μοναδικός αμοιγώς βρετανικός οίκος δημοπρασιών της προσφέρει τη στήριξή του.
Με τη συμβολή της λοιπόν η μεγάλη παρακαταθήκη της ελληνικής ζωγραφικής έχει παραμείνει ζωντανή στη διεθνή συλλεκτική αγορά και στο καλλιτεχνικό και εμπορικό προσκήνιο (χωρίς το οποίο θα είχε σβήσει).
Όπως διευκινίζει η ίδια: «Τα έργα της ελληνικής τέχνης έχουν το προσόν ότι είναι πραγματικά όμορφα με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Για αυτό και ανακυκλώνονται με ευκολία από γενιά σε γενιά. Δεν ξεχνιούνται μέσα σε αποθήκες, ακόμη και αν έχουν αγοραστεί καθαρά και μόνο ως επένδυση».
Πώς διαμορφώνονται οι τιμές
«Εμείς είμαστε μικρή αγορά» επισημαίνει. «Τίθεται θέμα ισορροπιών που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας. Μπορεί να τύχει δηλαδή μια φορά να βρεθείς με πάρα πολλούς Τσαρούχηδες και κάποια άλλη να μην έχεις κανέναν. Πρέπει να σκεφτείς σε τί ποσοστό θα τους συμπεριλάβεις αφού δεν γίνεται να τους βάλεις όλους μονομιάς. Το ίδιο ισχύει και για τους εν ζωή ενεργούς καλλιτέχνες: πόσους Βαρώτσους και Φασιανούς ας πούμε θα βάλεις;»
Και συμπληρώνει: «Αυτή τη στιγμή για παράδειγμα οι συλλέκτες που ενδιαφέρονται για τον 19ο αιώνα εμφανίζονται όλο και λιγότερο. Έτσι λοιπόν τα έργα 19ου αιώνα που βάζουμε εμφανίζονται με την ανάλογη αντιστοιχία. Παλιά ήταν περισσότεροι. Σήμερα μεγαλύτερη ζήτηση εμφανίζεται για τη γενιά του ’30».
Παρομοίως, η αρχική τιμή εκτίμησης ενός έργου διαμορφώνεται από τη ζήτηση. «Τον τελευταιο λόγο έχει η αγορά. Εκεί παρατηρούμε την πορεία ενός έργου να έχει εκτιμηθεί με μια τιμή χι και να φτάνει ως και πέντε φορές πιο ψηλά. Ή να παραμείνει στο χαμηλό της αρχικής τιμής εκτίμησης ή ακόμη και να μην πουληθεί καθόλου», όπως εξηγεί η Τερψιχόρη.
Υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την αξία τους. Πέρα από το ποιος υπογράφει το έργο, στην οριστική διαμόρφωση της τιμής εκτίμησης προσμετράται η θέση που κατέχει στη συνολική θεματογραφία του. Αλλιώς αξιολογείται νεκρή φύση του Τσαρούχη και αλλιώς οι ναύτες του, τα πιο αναγνωρίσιμα έργα του -η «ειδίκευση» του καλλιτέχνη.
Για το υπέροχο Πήλινο Βάζο με Λουλούδια (£40,000-60,000) του Γιάννη Τσαρούχη, που συμμετέχει στη δημοπρασία του Μαρτίου ο ίδιος σημείωσε: «Είτε ζωγραφίζω λουλούδια είτε έναν άνθρωπο, πρέπει να δείξω το θεϊκό στοιχείο που έχει μέσα του». Άλλα έργα του έχουν τιμοληγηθεί στα 250 με 350 χιλιάδες ευρώ.
Παίζει επίσης ρόλο η διαδρομή εκάστοτε έργου, το αν προήλθε από σημαντικές συλλογές. Στην τελευταία φθινοπωρινή δημοπρασία συμμετείχαν κομμάτια από τη συλλογή του ιδρυτού της Λαϊκής Τράπεζας Διονύση Λοβέρδου (τα βυζαντινά που δώρισε αποτελούν σήμερα την core collection του Βυζαντινού Μουσείου).
Το έργο του Θεόφιλου στην ανοιξιάτικη δημοπρασία ξεκίνησε την πορεία του από την περίφημη συλλογή του Τάκη Ελευθεριάδη. Επίσης συμμετέχουν πάλι εννέα λαχνοί από την ιδιωτική συλλογή της φιλότεχνης Νίας Στράτου (θεία της Δανάης Στράτου – Βαρουφάκη, σύζυγος του πολιτικού και επιχειρηματία Ανδρέα Στράτου της Πειραϊκής Πατραϊκής).
«Τέτοιες περιπτώσεις συλλεκτών προβάλλονται πολύ στο εξωτερικό, αλλά εμείς είμαστε μικρή αγορά και δεν το προβάλλουμε, παραμένει ταμπού».
Παρομοίως συνυπολογίζεται το αν έχει εκτεθεί σε σημαντικές εκθέσεις και αν υπάρχουν αρκετές αναφορές σε αυτό στη βιβλιογραφία (το gravitas που απολαμβάνει στην ιστορία της τέχνης).
Εν ολίγοις, «τα ρεκόρ δεν οφείλονται αποκλειστικά και μόνο στον καλλιτέχνη, αλλά θα έλεγα πρωτίστως στην ιστορία προέλευσης κάθε εκθέματος» εξηγεί η Τερψιχόρη Αγγελοπούλου. Και προσθέτει: «Οσο πιο ιδιαίτερη είναι η πορεία ενός έργου τόσο πιο πολύ ενδιαφέρει τον συλλέκτη ή τον επενδυτή. Τα έργα της συγκεκριμένης έκθεσης είχαν πλούσιο παρελθόν».
Greek Sales, επιτυχία της Τερψιχόρης
Η ίδια η Τερψιχόρη μεγάλωσε σε οικογενειακό περιβάλλον όπου τα γράμματα και οι τέχνες αποτελούσαν φυσικό κομμάτι της ζωής.
«Η ζωγραφική με μάγευε από μικρό παιδί. Πίστευα και πιστεύω ότι η τέχνη ομορφαίνει τη ζωή μας. Όλοι στην οικογένειά μου αγαπούσαν κάθε μορφή τέχνης και γι’ αυτό επισκεπτόμασταν σε εβδομαδιαία βάση μουσεία και εκθέσεις, θέατρο, όπερα στούντιο καλλιτεχνών, αρχαιολογικούς χώρους. Αυτό σιγά σιγά καλλιεργήθηκε μέσα μου και με οδήγησε αναπόφευκτα προς αυτή την κατεύθυνση. Και τα βιβλία όμως τα αγαπώ πολύ. Μάλιστα μαζί με το σύζυγό μου (σ.σ. ο ιστορικός τέχνης Γιώργος Λεβούνης) έχουμε μια πολύ μεγάλη συλλογή βιβλίων τέχνης με έμφαση στη Νεοελληνική τέχνη που αριθμεί περίπου 10.000 τίτλους και που μας βοηθά πολύ στην έρευνα και το documentation των έργων που διαχειριζόμαστε».
Ξεκίνησε την επαγγελματική της σταδιοδρομία σε μία παλιά αθηναϊκή γκαλερί αλλά το 1994 εισχώρησε στο ελληνικό τμήμα του διεθνούς οίκου δημοπρασιών Christie’s (Christie’s Athens) που διεύθυνε η Ελισάβετ Λύρα. “Είχα την ευκαιρία να έρθω σε άμεση επαφή με πολύ σημαντικά και ιστορικά έργα καθώς και να γνωρίσω σημαντικούς συλλέκτες, κριτικούς και curators”.
Εκεί γνώρισε και τους νυν συνεργάτες της (Λόλα Στεφανίδου, Φίλιππος Γλύπτης και Τίμος Οικονομόπουλος). «Δουλεύαμε συνεχώς, από το πρωί ως το βράδυ και ύστερα τρώγαμε μαζί. Μας άρεσε τόσο πολύ αυτό που κάναμε που δεν θέλαμε ούτε διακοπές».
Παρέμεινε εκεί ως το 2001 όταν το ελληνικό γραφείο έκλεισε. Αμέσως μετά ιδρύθηκε η εταιρία εικαστικών συμβούλων Art Expertise. Σχεδόν ταυτόχρονα ξεκίνησε και η συνεργασία τους με τον Bonhams.
Χρύσα
«Στελέχη του οίκου επικοινώνησαν μαζί μας στις αρχές του 2002 με σκοπό να εισέλθουν στην ελληνική αγορά και από τότε είμαστε associates του οίκου Bonhams αναλαμβάνοντας όλα τα στάδια της διαδικασίας (συλλογή έργων, καταλογογράφηση, έρευνα, εκτίμηση, στήσιμο έκθεσης κλπ.). Επίσης αντιπροσωπεύουμε τον οίκο και στα άλλα του τμήματα όπως κοσμήματα, ασιατική, ισλαμική, ρωσική τέχνη, τολόγια, Decorative Arts μεταξύ άλλων τροφοδοτώντας ουσιαστικά διαφορετικά τμήματα σε όλα τα salerooms του οίκου παγκοσμίως. Μας εμπιστεύτηκαν λόγω του επαγγελματισμού και της πολυετούς εμπειρίας μας στο χώρο της αγοράς της τέχνης. Η συνεργασία μας είναι αρμονική και βασίζεται σε σχέσεις αμοιβαίας εμπιστοσύνης, οι δε όροι είναι επωφελείς και για τις δύο πλευρές».
Aπό τους τρεις μεγάλους οίκους του Λονδίνου ο μόνος που διατηρεί Greek Sales παραμένει ο Bonhams, ανοίγοντας την κεντρική του αίθουσα αποκλειστικά και μόνο σε δημοπρασία ελληνικής τέχνης. Ιδρύθηκε το 1793, o μεγαλύτερος και πιο ιστορικός από τους αμιγώς βρετανικούς οίκους δημοπρασιών.
Οι διεθνείς Sothebys και Christie’s μόλις συναντήσουν ελληνικό έργο το συμπεριλαμβάνουν στην αντίστοιχη δημοπρασία ανά είδος ή χρονολογία.
Ωστόσο εφόσον υπάρχει κοινό, μία συγκεντρωτική δημοπρασία διευκολύνει τους αγοραστές και τις πωλήσεις σύμφωνα με την Τερψιχόρη. Απόδειξη ότι τα τελευταία χρόνια ο τζίρος σημειώνει μέσο όρο 1,5 με 2 εκατομύρια λίρες ανά δημοπρασία ενώ έχουν παρατηρηθεί ακόμη μεγαλύτερα νούμερα σε περιπτώσεις που ορισμένοι καλλιτέχνες ανεβαίνουν κατακόρυφα. Η φθινοπωρινή έκλεισε με τζίρο 1.815.000 ευρώ.
«Ξεκινήσαμε με μία δημοπρασία, λόγω μεγάλου ενδιαφέροντος σύντομα έπρεπε να προχωρήσουμε στη διοργάνωση δύο δημοπρασιών το χρόνο».
Γυναίκες της Τέχνης
Θυμάται που αναγκάστηκε να επιστρέψει στη δουλειά μία εβδομάδα μετά τη γέννηση της κόρης της διότι «δεν υπήρχε κανείς να με αντικαταστήσει ενώ φίλες μου στον ιδιωτικό τομέα πήραν τουλάχιστον τρεις μήνες άδεια». Η αδυσώπητη ελληνική πραγματικότητα μαρμαρώνει κάθε επιχερηματικό οίστρο και δημιουργική ρανίδα. Αλλά όχι την Τερψιχόρη.
«Νομίζω ότι ο χώρος γυναικοκρατείται», εξηγεί η ίδια «διότι η Τέχνη θεωρείτο ευγενής απασχόληση για τις κοπέλες και τις έσπρωχναν προς τα εκεί. Ωστόσο, το εμπορικό κομμάτι είναι πιο απαιτητικό απ’ όσο φαντάζεται κανείς. Η δουλειά γίνεται άνευ ωραρίων. Για να στήσουμε την τελευταία έκθεση, ξυπνήσαμε στις πέντε το πρωί και τελειώσαμε βράδυ. Ξεσκονήσαμε τα έργα, βγάλαμε τα χαρτιά, τα ψάξαμε, ανεβήκαμε σε σκάλες για να τα κρεμάσουμε και το βράδυ στολιστήκαμε για να υποδεχτούμε κόσμο στα εγκαίνια».
Καλείται να οξύνει τις διαπραγματευτικές της δεξιότητες εφόσον διοικεί μια εταιρεία και “παίζει” με την εμπορική αξία ενός έργου, όχι μόνο με το αισθητικό του μέρος -ικανότητες που παραδοσιακά θεωρούνται ανδρικές.
Αν κάτι όμως της επέτρεψε να πετύχει στην τόσο απαιτητική αρένα των δημοπρασιών σε διεθνές επίπεδο, οφείλεται στην “ευαίσθητη” ή “γυναικεία” πλευρά της, τα soft skills (μαλακές δεξιότητες) όπως χαρακτηρίζονται από ψυχολόγους αναλυτές της συμπεριφοράς του επιχειρείν: «Είμαι υπομονετική και επίμονη. Ακούω πολύ, μιλάω λίγο. Ο συλλέκτης εμπιστεύεται σε εμάς την περιουσία του. Ανοίγει το σπίτι του για να γίνει μία εκτίμηση. Μπορεί να χρειαστεί να συζητήσουμε πέντε ώρες, να πιούμε πέντε τσάγια ώσπου να καταλήξουμε. Οφείλουμε να σεβαστούμε την εμπιστοσύνη του, την ανάγκη του για μυστικότητα και εχεμύθεια. Πρόκειται για πολύ ευαίσθητα θέματα είτε συνεχίσει μία συνεργασία είτε όχι. Θυμάμαι και ένας φίλος τραπεζίτης μου έλεγε ότι είχε και εκείνος πελάτες που εμπιστεύονταν μόνο εκείνον, για τους ίδιους λόγους», καταλήγει.
Ανοιξιάτικη δημοπρασία
Η ανοιξιάτικη δημοπρασία συμπεριλαμβάνει έργα του 19ου και 20ου αιώνα από σημαντικές συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού.
«Παρότι υπάρχουν όλες οι πληροφορίες on line και στον κατάλογο, θεωρώ σκόπιμο να μελετάς τα έργα από κοντά. Υπάρχουν άνθρωποι που έρχονται δυο τρια χρόνια και κοιτάνε, οργανώνονται, εκπαιδεύουν το μάτι τους προτού προχωρήσουν στη συλλογή», διευκρινίζει η Τερψιχόρη. Βέβαια η έκθεση αυτή έχει αναβληθεί μέχρι νεωτέρας…
Έχει χτίσει πλέον αναρίθμητες συλλογές και το κριτήριό της μέχρι τώρα παραμένει αλάθητο.
Στην επικείμενη δημοπρασία ξεχωρίζει το έργο Σύνθεση του Γιάννη Μόραλη (1916-2009) με αρχική τιμή εκτίμησης 280 με 350 χιλιάδες στερλίνες.
Μνημειώδες και επιβλητικό αλλά ταυτόχρονα τρυφερό και ευαίσθητο, ανοίγει το δρόμο σε γόνιμες συνεργασίες ανάμεσα σε industrialists και ανθρώπους του πνεύματος, στη γενικότερη όσμωση ανάμεσα σε επιχειρηματίες και καλλιτέχνες. Το έργο κοσμούσε το ΞΕΝΙΑ της Φλώρινας που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Γ.Νικολετόπουλος ακολουθώντας τη δεκαετία του 1960 το παράδειγμα του πεφωτισμένου μοντερνιστή Άρη Κωνσταντινίδη που εμπλούτισε εξαιρετικά την αρχιτεκτονική της σύγχρονης Ελλάδας.
Σύμφυτη με την εποχή, η δημοπρασία περιλαμβάνει θαυμάσιες ελαιογραφίες με ανοιξιάτικα θέματα.
Την πανδαισία λουλουδιών και φυτών καθορίζουν τα τέσσερα έργα του γνωστού βιρτουόζου του θέματος Θάνου Τσίγκου (1914-1965).
Από την μόδα της εποχής (τον οριενταλισμό, τα αρχαιοελληνικά) ξεχωρίζει βέβαια Ο Ήρωας Γιώργος Καραισκάκης στη μάχη με τον Κιουταχή (£70,000-100,000) του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ (1871-1934). Κεντάει με εντυπωσιακή λεπτομέρεια τον ιδεατό κόσμο της ελληνικής ιστορίας με την απαράμιλλο φαντασία του που διατηρεί αναλλοίωτη την παιδική ιδιοφυία.
Ο Ιάσωνας (£25,000-35,000) του Νίκου Εγγονόπουλου (1910-1985), διακοσμούσε το ποίημα Ατλαντικός του σουρεαλιστή καλλιτέχνη και το 1954 εκτέθηκε στην Μπιενάλε της Βενετίας πλάι στον Μιρό, Έρνστ, Κλι, Άρπ.
Ανάμεσα σε πολλούς άλλους σημαντικούς έλληνες καλλιτέχνες, περιλαμβάνονται και έργα των Ράλλη, Λύτρα, Μαλέα, Οικονόμου, Βασιλείου, Γαλάνη, Κεσσανλή, Φασιανό, Μυταρά, Τσόκλη.
Στο σπίτι με τέχνη
Αναρωτιέται κανείς πώς εντάσσει την τέχνη στον ιδιωτικό της χώρο αφού καθημερινά τα μάτια της κατακλύζονται από ένα καλειδοσκόπιο έργων. «Λόγω δουλειάς συνεχώς κρεμάμε έργα στο γραφείο και συνεχώς τα αλλάζουμε καθώς αυτά έρχονται προς έρευνα και έκθεση σχεδόν σε καθημερινή βάση, οπότε στο σπίτι επιλέγουμε λιγότερα έργα με τα οποία μας αρέσει να ζούμε και τα απολαμβάνουμε με την οικογένειά μου. Από την παγκόσμια τέχνη πάντως μου αρέσουν πολλά και διαφορετικά πράγματα από Italian quattrocento μέχρι Ρόθκο».
Η κόρη της Ευγενία Αριάδνη παρακολουθεί σχεδόν όλες τις εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό μαζί με τους γονείς της. Επίσης, «την παίρνω μαζί μου στο γραφείο και στο στήσιμο των εκθέσεών μας από τότε που γεννήθηκε. Έχει διαμορφώσει τη δική της άποψη και αισθητική και ξέρει στα 9,5 ήδη να αναγνωρίζει τους Έλληνες καλλιτέχνες και τους πιο γνωστούς διεθνείς. Της αρέσουν ιδιαίτερα τα εργαστήρια για παιδιά που οργανώνουν τα μεγάλα μουσεία στο εξωτερικό παράλληλα με τις εκθέσεις. Οι αγαπημένοι της καλλιτέχνες είναι ο Αλέκος Φασιανός και ο Ολαφούρ Ελάιασον (Olafur Eliasson)».
Πληροφορίες:
Το live Bidding θα πραγματοποιηθεί στο Λονδίνο κεκλεισμένων των θηρών στις 28 Μαΐου στις 14:00 ώρα Αγγλίας δηλαδή 16:00 ώρα Ελλάδας.
Η συμμετοχή μπορεί να γίνει επίσης με γραπτή ή τηλεφωνική προσφορά ([email protected]).
Για το live Bidding, η εγγραφή πραγματοποιείται μέσω του σάιτ του Bonhams: