Μια μικρή, καφέ δερμάτινη ατζέντα. Του Hermès βέβαια, αλλά ίσα ίσα για να γράφει κανείς τα τηλέφωνα των φίλων του ή κάποια έκτακτης ανάγκης, ίσως και μερικές σημειώσεις.
Όταν την βρήκε στο eBay ο σύζυγος της συγγραφέως και δημοσιογράφου Brigitte Benkemoun, σκέφτηκε ότι θα ήταν ένα όμορφο δώρο για τη γυναίκα του και το αγόρασε. Τόσο εύκολα, τόσο απλά. Αλλά έτσι είναι τα σπουδαία πράγματα. Μπορεί καμία φορά να κρύβονται στο πουθενά. Γιατί, αμέσως μετά την «παραλαβή», άρχισαν οι εκπλήξεις. Ορισμένα από τα ονόματα θρύλων της τέχνης και της διανόησης της δεκαετίας του ΄50 ήταν γραμμένα εκεί.
Με διευθύνσεις και τηλέφωνα!
Ο Balthus, ο Brassaï , ο Mark Chagal ο André Breton, ο Jean Cocteau, ο Paul Éluard, η Leonor Fini, ο Alberto Giacometti, ο Jacques Lacan και πολλοί ακόμη, καταχωρημένοι πλέον στο πάνθεον της πρωτοπορίας του 20ού αιώνα, βρίσκονταν στο μικρό, δερματόδετο σημειωματάριο με ημερομηνία 1951.
Σε ποιον όμως ανήκε;
Ένα κυνήγι θησαυρού άρχιζε μόλις για την συγγραφέα, ώσπου, εν τέλει, να εντοπίσει την ιδιοκτήτριά του. Την σπουδαία φωτογράφο και ζωγράφο του σουρεαλισμού, γνωστή περισσότερο -και άδικα- ως μούσα του Picasso, την περίφημη Dora Maar.
Το ταξίδι της αναζήτησης κράτησε αρκετά, αλλά το αποτέλεσμα δικαίωσε και την ίδια τη συγγραφέα και τους αναγνώστες της, αφού αποτέλεσε το υλικό για το βιβλίο της, «Βρίσκοντας την Dora Maar». Ή, αλλιώς, την Henriette Theodora Markovitch, όπως ήταν το πραγματικό της όνομα, γεννημένη στο Παρίσι το 1907, μοναχοκόρη του διάσημου, εκείνη την εποχή, Κροάτη αρχιτέκτονα, Joseph Markovitch.
Με σπουδές στο Central Union of Decorative Arts, στη Σχολή Φωτογραφίας του Παρισιού, αλλά επίσης στην École des Beaux-Arts και την Académie Julian, γερά χαρτιά δηλαδή στις αποσκευές της, η Dora Maar, που πήρε το ψευδώνυμό της στις αρχές της φοίτησής της σ΄αυτές τις καλλιτεχνικές σχολές, έγινε πολύ γρήγορα η ηγερία του σουρεαλισμού στο Παρίσι της δεκαετίας του ΄30.
Όταν γνωρίστηκε με τον Picasso, στα τέλη του 1935, εκείνη ήταν 29 χρονών κι εκείνος 54. Τον είχε ξαναδεί, αν και από μακριά, ενώ γύριζε μερικά διαφημιστικά πλάνα για μία ταινία του Jean Renoir (γιου του μεγάλου ζωγράφου), αλλά η συνάντησή τους έμελλε να γίνει λίγο αργότερα στο περίφημο Cafe des Deux Magots.
Ένα μυτερό στιλέτο
Η σκηνή της γνωριμίας τους, μάλιστα, όπως περιγράφεται από τον συγγραφέα και δημοσιογράφο Jean-Paul Crespelle, φαίνεται ότι ήταν καθοριστική: «Το σοβαρό, νεανικό πρόσωπό της φωτιζόταν από τα ανοικτά μπλε μάτια, που έμοιαζαν ακόμη πιο απαλά, λόγω των έντονων φρυδιών της, ένα ευαίσθητο πρόσωπο, με το φως και τη σκιά να περνούν εναλλάξ πάνω του. Συνέχισε να παίζει, καρφώνοντας ένα μικρό μυτερό στιλέτο, ανάμεσα στα δάχτυλά της, στο ξύλο του τραπεζιού. Μερικές φορές έχανε τον ρυθμό και εμφανιζόταν μια σταγόνα αίματος ανάμεσα στα τριαντάφυλλα, που ήταν κεντημένα στα μαύρα γάντια της…».
Ο Picasso εντυπωσιάστηκε, ζήτησε τα ματωμένα γάντια για να τα βάλει σε μια βιτρίνα, μαζί με άλλα πολύτιμα γι΄αυτόν αντικείμενα και η σχέση τους μόλις θα άρχιζε. Παρ΄ότι ήταν ακόμη παντρεμένος με την πρώτη του σύζυγο, την χορεύτρια Olga Khokhlova, ενώ είχε και ερωμένη την πανέμορφη Marie-Thérèse Walter, με την οποία μόλις είχε αποκτήσει την κόρη του, Maya, ο Picasso δεν δίστασε να ανοίξει νέο δρόμο στη ζωή του.
Θα μείνει με την Dora Maar κάτι παραπάνω από εννιά χρόνια, ένα ιδιαίτερα δύσκολο διάστημα γι΄αυτόν, στο οποίο, όμως, θα ζωγραφίσει την εμβληματική «Guernica», με την σύντροφό του, αποκλειστική φωτογράφο, να απαθανατίζει όλες τις στιγμές της δημιουργίας της.
Δεν είναι μύθος, εξάλλου, αλήθεια είναι, πως όταν η Marie-Thérèse ανακάλυψε τη σχέση τους και οι δύο γυναίκες συναντήθηκαν στο ατελιέ του ενώ εκείνος ζωγράφιζε την «Guernica», τις προέτρεψε να λύσουν το πρόβλημα μόνες τους. Και αυτές πράγματι πάλεψαν μπροστά του, με τον ίδιο να σημειώνει αργότερα, ότι επρόκειτο για «μία από τις ωραιότερες αναμνήσεις» του.
Η απόλυτη παράδοση
Πότε παραδόθηκε η Dora Maar στον Picasso, χάνοντας την δική της καλλιτεχνική της προσωπικότητα, την οποία δεν ξαναβρήκε ποτέ, μαζί και την ταυτότητά της, είναι άγνωστο. Αλλά όχι δύσκολο να το φανταστεί κανείς, με όσα είναι γνωστά για τον χαρακτήρα του μεγάλο ζωγράφου. Το βέβαιο είναι, λοιπόν, ότι μόνο κακό της προκάλεσε αυτή η σχέση. Κατάθλιψη, ψυχοθεραπεία από τον φίλο της Jacques Lacan, νοσηλεία σε ψυχιατρική κλινική με «θεραπεία» μέσω ηλεκτροσόκ, όλα τα πέρασε, αλλά ουδέποτε συνήλθε πραγματικά.
Είναι περίεργο, λοιπόν, που, σ΄αυτή την ατζέντα του 1951, έξι χρόνια μετά το χωρισμό της από τον Picasso, το όνομά του δεν αναφέρεται;
«Πρόκειται για μια γυναίκα που πέρασε από πολλά δεινά, με την ψυχανάλυση, το ηλεκτροσόκ, την καταφυγή στη θρησκεία και τη μοναξιά. Η κάτοχος αυτής της ατζέντας, που ήταν σύντροφος του Πικάσο για σχεδόν δέκα χρόνια, από το 1936 έως το 1945, πριν από αυτόν ήταν μια μεγάλη φωτογράφος. Μετά από αυτόν, μία ζωγράφος που βυθίστηκε στην τρέλα, στη συνέχεια στον μυστικισμό και, τελικά, στην αποχώρηση», λέει η Brigitte Benkemoun.
Αν τα κεφάλαια, πάντως, στη ζωή της Dora Maar, έχουν καταγραφεί από διάφορους βιογράφους της, η Brigitte έκανε τη δική της προσέγγιση, λειτουργώντας λίγο σαν ντετέκτιβ. Αρχίζοντας από τα πρώτα γράμματα της αλφαβήτου και προχωρώντας ως τα τελευταία, με την μία ανακάλυψη μετά την άλλη, αλλά και τις δυσκολίες που χρειάζονταν περαιτέρω έρευνα.
Στο Α βρήκε τον ARAGON, στο Β τον BRETON, τον BRASSAÏ και τον BALTHUS, στο C τον COCTEAU και τον CHAGALL και ακολούθως όλους τους άλλους. Κάθε γράμμα και μία φωνή ενθουσιασμού. Γιατί, σιωπηρά, η ιδιοκτησία της ατζέντας αποκαλύφθηκε μέσω αυτών των σχέσεων. Ήταν κάποιος που έκανε παρέα με τους μεγαλύτερους ποιητές και καλλιτέχνες της εποχής.
Μία βασανισμένη ζωγράφος
«Πολλοί σουρεαλιστές, μερικοί ιδιοκτήτες γκαλερί, ένας συντηρητής του καμβά. Αυτό ήταν πιθανώς το σημειωματάριο διευθύνσεων ενός ζωγράφου! Και αφού περιελάμβανε τον αριθμό τηλεφώνου του Lacan, αυτός ο ζωγράφος πρέπει να είχε ξαπλώσει στον καναπέ του. Ήταν ένας βασανισμένος, καταθλιπτικός, μελαγχολικός ζωγράφος. Όμως όχι μποέμ, όχι καταραμένος ποιητής: Γιατί αυτός ή αυτή είχε καταγράψει και στοιχεία επικοινωνίας με έναν υδραυλικό, έναν μαρμαροτεχνίτη, μια κλινική, έναν κτηνίατρο, έναν κομμωτή!», ήταν οι πρώτες σημειώσεις της Benkemoun. Αλλά υπήρχαν κι άλλες καταγραφές, όπως η διεύθυνση ενός σαλονιού ομορφιάς κι ενός καταστήματος με γούνες στη λεωφόρο Saint-Germain.
Η ιδιοκτήτρια του σημειωματάριου ήταν γυναίκα, κατέληξε μετά απ΄όλα αυτά η συγγραφέας: «Συνοψίζοντας, μια γυναίκα ζωγράφος με ισχυρούς δεσμούς με το
σουρεαλιστικό κίνημα, ψυχαναλυμένη από τον Lacan και με σχέσεις με όλους σχεδόν τους μεγάλους της εποχής. Επίσης, μια γυναίκα που έκανε κάποια ορθογραφικά λάθη, δείχνοντας ότι πιθανότατα ήταν ξένη».
Ως και σε τηλεφωνικό κατάλογο του 1952 πρόστρεξε, προκειμένου να επιβεβαιώσει κάποιες διευθύνσεις, πράγματι με επιτυχία. Και η τελική διασταύρωση με το πρόσωπο της Dora Maar ήρθε μέσω ενός αρχιτέκτονα από την Αβινιόν. Η Dora Maar είχε αποκτήσει ένα σπίτι εκεί κοντά, στο χωριό Luberon και χρειαζόταν έναν αρχιτέκτονα για να επιβλέπει τις εργασίες σ΄αυτό. Νέα έρευνα για τηνBenkemoun, αλλά η απάντηση εδώ ήρθε γρήγορα: Μόνον δύο ζωγράφοι είχαν ζήσει κάποιο χρόνο εκεί στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 και ο ένας από τους δύο ήταν η Dora Maar.
«Νομίζω ότι θυμάμαι να βγάζω μια κραυγή σαν ποδοσφαιριστής που βάζει γκολ. Το βρήκα, φώναξα», λέει σήμερα η συγγραφέας. Ήταν η στιγμή που το σημειωματάριο επέστρεψε στην κάτοχό του, χρόνια μετά το θάνατό της, το 1997 κι αφού πλέον όλα τα ονόματα που αναφέρονταν σ΄αυτό ήταν παρελθόν.
